Ocak 2017’de  aramızdan ayrılan Zygmunt Bauman, çok önemli bir sosyal bilimciydi. Çağımıza ve insanlık durumumuza dair derin analizlerin ve yorumların sahibi olan Bauman,   düşünce dünyamıza çok zengin  ufuklar açan biriydi Bauman’ın   sosyal bilimlerde bıraktığı  entelektüel miras, her zaman   okunması ve çalışılması gereken zengin ve derin bir birikim olarak elimizde bulunmaktadır. Bauman, moderniteye bakan radikal  eleştiri penceresi gibidir.

Bauman, siyonist bir Yahudi aileden gelmesine rağmen, Siyonizme ve İsrail’in politikalarına karşı eleştirel bir duruşa sahip olmuştur. 2011 Yılında Polonya’da yayınlanan haftalık Polytyka dergisine verdiği röportajda Siyonizmi ve İsrail’i açık bir şekilde eleştirmiştir. Bu röportajda Bauman, İsrail’in amacının barış olmadığını ve İsrail’in Nazilerin Yahudilere karşı  yapmış olduğu soykırımı kendi politik amaçları için istismar ettiğini  ifade etmiştir. Bauman, ayrıca İsrail ordusunun Batı Şeria’da yapmış katliamların Nazilerin Varşova gettolarında yapmış olduğu soykırıma eşit olduğunu dile getirmiştir.

Bauman, modern  dünya olarak nitelediğimiz içinde yaşadığımız duruma dair sürekli olarak anlayışımızı ve bakışımızı geliştiren analizler yapmıştır. Modern dünya ile bizler arasında bir alış-veriş ilişkisi  olduğunu  düşünen  Bauman, hepimizin çaresizliğini iyi ifade etmiştir. Modern dünya, özgürlükten vazgeçme karşılığında bize bireysel güvenliğimizin artacağı vaadinde bulunmaktadır. Modern dünya, hayatımızdaki belirsizlikleri ve bilinmezlikleri ortadan kaldırmak için  hayatımızı  kurallarla, hiyerarşilerle, kategorilerle, kurumlarla ve kontrollerle düzenlemeye kalkışmaktadır. Modern dünyanın en önemli özelliği kişinin hayatına  sürekli olarak düzen verme saplantısı içinde olmasıdır. Modernite, hayatımızı kontrol ettikçe ve düzene  kavuşturdukça bizim daha güven içinde olacağımız yanılsaması içindedir.

Modernitenin bütün kontrolcü ve düzenleyici özelliğine rağmen,  bir türlü güvenlik içinde bir  hayata ulaşamamaktayız. Modernite, özgürlüğümüzü sürekli olarak  bizden almasına rağmen, bize  vadettiği güvenliği getirmemektedir. Modern dünyada her geçen gün kendimizi, daha fazla güvenlikten mahrum olarak yaşama durumunda bulmaktayız. Modern dünya, insan için bir mayın tarlasından başka bir yer  değildir.

Modernitenin en büyük yanılgısı, insanı ve toplumu  kontrol edilebilir nesneler olarak algılamasından kaynaklanmaktadır. İnsanın ve toplumun  kontrol edilemez ve zapturapt altına alınamayacak  olgular olduğunu idrak edememek, modernitenin en ölümcül  hatasıdır. Modernitenin  kontrol ve düzen kuşatmasının dışında  kalmanın yolunu,   kişi ve gruplar, bir şekilde  bulmaktadır. Kişi,  kontrol dışı kaldıkça düzene yabancılaşmaktadır. İşte bu noktada Bauman, modernitenin bizi yabancı hale getirmekten  başka bir  işe yaramadığını vurgulamaktadır. Bauman, modern dünyada yaşayan bizlerin sadece birer yabancı olduğunu söylemektedir.

Modern dünyada yabancı durumunda kalmak gerçekten çok zor  bir  insanlık halidir. Modernite,  kontrol edemediği yabancıyı, ısrarla tanımadığı ve bilmediği farklılıkları keşfetme ve tecrübe etme adına tüketmeye kışkırtmaktadır. Farklı yemekler yemek, farklı giysiler giymek, farklı işlerde çalışmak, farklı  eğitimler almak, farklı yerleri gezip görmek adına kişi, hep bilinmeyene yolculuk adına tüketime yönlendirilmektedir. Öte yandan  modernite, yabancı hale getirdiği kişiden korkmaktadır. Kontrol edilemeyen, zapturapt altına alınamayan, hayatı  belirli bir hiyerarşik düzene sokulamayan  kişi, yani yabancı, toplumun sınırlarını ve düzenini her zaman ihlal edebilecek bir tehdit  konumundadır. Bauman, özgürlüğünü almak karşılığında kendisine güvenlik vadedilen kişinin nasıl yabancılaştırıldığını, en sonunda da bir korku objesine dönüştürüldüğünün hikayesini etkili bir şekilde anlatmaya devam etmektedir. Güvenlik adına kontrol ve düzen saplantısı, bizi hem özgürlüğümüzden, hem güvenliğimizden etmektedir. Güvenlik adına hayatımızı kontrol etme ve bize düzen verme imtiyazına sahip olduğunu düşünen otoriter ve totaliter modernitenin,  en sonunda insanlığımızı da elimizden aldığını Bauman bize anlatmaktadır. Modernite, bir özgürlük yolu olmadığı gibi, bir güvenlik yolu da değildir. Modernitenin bizi götürdüğü yol, bir korku ve  kölelik yoludur. Bauman aslında bize şunu söylemektedir: Modernitenin yolu, yol değildir. Eğer bu dünyada insan olarak yaşamak istiyorsak  modernitenin dışında bir yol bulmak zorundayız.

Yabancı olandan ve rahatsızlık verenden duyulan korkunun ortadan kaldırılması için modern dönemde soykırım olgusunun ortaya çıktığını Bauman, Nazilerin Yahudilere uyguladığı Holocaust üzerinden analiz etmektedir. Bauman’a göre soykırım, kontrol edilemeyeni kontrol etmek ve düzene sokmak için yapılan modernitenin bütün katılaştırıcı, sıkıştırıcı, boğucu ve yok edici özelliklerini taşıyan bir olgudur.

Günümüz dünyası   üretenlerin dünyası değil, tüketenlerin dünyasıdır. Modernite devam etmektedir. Modernite katı olmaktan çıkıp akışkan hale gelmiş bulunmaktadır. Katı modernitenin bütün korkuları, günümüzde  varlığını sürdürmektedir. Bauman’ın akışkan modernite dediği şey, aslında akışkan korkulardır. İnsanın modern dünyadaki yabancı olarak konumu sürmektedir ve bu yabancıdan duyulan korkular  bir akışkanlık içinde var olmaya devam etmektedir.

Modernite, bize güven içinde olacağımız sağlam bir zemin sunmamış, bilakis hepimizi köksüz ve marjinal yabancılar haline getirmiştir. Modernitenin insan hayatını kontrol etmek için kullandığı bürokratizm ve rasyonalizm, soykırım  gibi korkunç sistematik kötülüklerin işlenmesine neden olmuştur. İnsanın değerini tükettiği ve   kullandığı şeylerle ölçen modernitenin insan için  gerçek bir aşağılama durumu olduğunu bize gösteren Bauman’dan  öğrenecek çok şeyimiz vardır. Bize bıraktığı entelektüel miras, modernite putunun karanlık özünü anlamada  derin bir kaynak durumundadır.

Bilal Sambur
Modernitenin Radikal Eleştirisi: Bauman
Milat, 16 Ocak 2017
samburbilal@gmail.com