Özgür Uğurluoğlu, “Unutulmuş Firmalar ve Jetonları” başlıklı yazı dizisinde “tanımlanamamış bir jeton yalnızca bir metal parçası iken tanımlanmış bir jeton tarihin bir parçasıdır” mottosundan yola çıkılarak Türkiye tarihinde önemli yerlere sahip olduğu düşündüğü bazı firmaların ve bu firmaların kullandıkları jetonları incelemeye çalışmaktadır. Yazı dizisinin temel amacı jeton ekseninde Türkiye tarihinde önemli rollere sahip ancak unutulmuş firmaların varlığına ışık tutmaya çalışmaktır. 

Yazı dizisinin birincisi; baraj projeleri ile Türkiye tarihinde önemli bir yere sahip olan E.M.C. RAR Ortaklığı hakkında. 

Yazı dizisindeki tüm yazılar sırasıyla: 

1. E.M.C. RAR Ortaklığı ve Askı Jetonu
2. Orosdi Back (Ömer Efendi Mağazası)
3. Comte Birahanesi (Brasserie Comte) ve Maurice Faraggi Diş Deposu
4. Hermann Spierer ve Şürekâsı
5. Enver Bey Sigarası
6. Bir Zeytinyağı Markası; “KAR”

“Tanımlanamamış bir jeton yalnızca bir metal parçası iken tanımlanmış bir jeton tarihin bir parçasıdır”

Jetonların kullanımı çok eski yıllara dayansa da jeton koleksiyonerliğinin çok eski bir geçmişe sahip olduğu söylenemez. Jetonlar uzun yıllar çok kıymetli olarak görülmemiş ve çoğu zaman da para koleksiyonerliğinin bir tamamlayıcısı olarak görülüp antikacılarda bir köşede alıcılarını beklemişlerdir. Ancak özellikle son yıllarda jetonların kullanımı ve sınıflandırılması konusunda kitaplar, kataloglar, makaleler ve bildiriler yazılarak ayrı bir koleksiyonerlik dalı olarak görülemeye başlanmış ve değeri artmıştır. Bununla birlikte jetonların ve dolayısıyla jeton koleksiyonerliğinin sınırlarını çizmek madeni paralarda olduğu kadar kolay değildir. Genel olarak jetonlara, devletin tedavüldeki parasına bir ikame olarak bakılabilir. Ancak bu temel kuralın nümismatik literatüründe tartışmalara da sebep olan çok fazla istisnası vardır. Kimilerine göre jeton sadece metal olmak zorunda değildir, karton ya da plastik örnekler de jeton sınıfına eklenebilir. Bazı koleksiyonerler zaman zaman jeton kelimesinin anlamını sınırlandırmaya çalışmışlardır. Pek çoğu jetonun gerçekten jeton sayılabilmesi için bir “değeri” olması gerektiğini savunmaktadır. Örneğin “1 Lira”, “bir ekmek”, “bir gezinti”, “bir hizmet” gibi. Ancak elbette bu tanımlama iyi niyetli olmakla birlikte yetersizdir. Günümüzde jeton katalogları incelendiğinde jeton tanımı içerisine “ulaşım”, “haberleşme”, “giriş” jetonları, “alış veriş marka ve fişleri” gibi herkes tarafından kabul edilen kategoriler yanında “rüsum pulları”, “çuval, balya, askı markaları”, “hakem paraları”, “özel hatıra jetonlar” gibi farklı kategorilerin de eklendiği görülmektedir.

Jeton koleksiyonerliğinin diğer pek çok koleksiyonerlik türünden en önemli farkı sınırlarının geniş olmasının yanında bu sınırların da sürekli genişlemeye açık olmasıdır. Örneğin, para koleksiyonerliğinde var olan emisyonlar ve bu emisyonlar içindeki paralar belirlidir. Ancak jeton koleksiyonerliğinde sınırlarının net olduğu düşünülen ulaşım ve haberleşme kategorilerinde bile daha önce hiç görülmemiş örneklerin ortaya çıkması olasıdır. Bu sebeple jeton koleksiyonerliği araştırmaya, incelemeye ve keşfe açık bir koleksiyonerlik dalıdır ve jeton kataloglarında var olan, jeton olduğunu bilinen ve kabul edilen pek çok jetonu üreten ve kullanan firmalar hakkında ne yazık ki çok az bilgi bulunmaktadır. Jetonların tanımlanması, ait oldukları kurum ve firmaların incelenmesi, o jetonu bir metal parçası olmaktan çıkararak tarihin bir parçası yapacaktır. Bu nedenle zaman içerisinde adları unutulmuş çok sayıda firma ve kullandıkları jetonların araştırılması jeton koleksiyonerliğinin gelişimi ve kabulü açısından oldukça önemlidir.

Bu yazı dizisinde “tanımlanamamış bir jeton yalnızca bir metal parçası iken tanımlanmış bir jeton tarihin bir parçasıdır” mottosundan yola çıkılarak Türkiye tarihinde önemli yerlere sahip olduğu düşünülen bazı firmalar ve kullandıkları jetonlar incelenmeye çalışılacaktır. Temel amaç jeton ekseninde Türkiye tarihinde önemli rollere sahip ancak unutulmuş firmaların varlığına ışık tutmaya çalışmaktır. Bu kapsamda ilk olarak yürüttüğü baraj projeleri ile Türkiye tarihinde önemli bir yere sahip olan “E.M.C. RAR Ortaklığı” incelenecektir.

E.M.C. RAR Ortaklığı ve Askı Jetonu

Türkiye’de 1950’li yıllarda artan liberal politikaların da etkisiyle “barajlar”, kalkınma hamlesinin önemli ayaklarından birisi olarak görülmüşlerdir. Bu ana akım çerçevesinde 1954 yılında yapımlarına başlanan Kemer ve Demirköprü Baraj ve Hidroelektrik Santrallerinin ortak noktası müteahhitliklerinin E.M.C (Les Entreprises Métropolitaines et Coloniales) – RAR (RAR Türk Limited Sosyetesi) adlı Fransız-Türk Ortaklığı tarafından yapılmış olmasıdır. Ege Bölgesi’nin kırsal kesiminde başlanan Kemer (Bozdoğan, Aydın) ve Demirköprü (Salihli, Manisa) baraj ve santral binalarının inşası Fransa’nın tanınmış inşat şirketlerinden Les Entreprises Métropolitaines et Coloniales ve Trabzon ve Samsun limanları, Anıtkabir ve Sarıyar Barajı gibi büyük tesisleri inşa eden Rar Türk Limited Sosyetesinin oluşturduğu E.M.C. RAR Ortaklığı tarafından yürütülmüştür. Amerikalı müşavir mühendislik firması TAMS tarafından projelendirilen ve aynı Fransız-Türk Ortaklığı (EMC-RAR) tarafından üstlenilen her iki barajın yapım sürecinde Fransız firma E.M.C. Türkiye’de bulunmayan bazı inşaat makine ve teçhizatını DSİ adına Fransa’dan satın alarak inşat alanına getirmiştir. Bu süreçte dönem gazetelerinde bu barajlarda çalıştırılmak üzere makinistler, elektrikçiler, topoğraflar, mühendisler ve tercümanlar gibi nitelikli personel arandığına dair ilanlara rastlamak mümkündür (Resim 1). Kemer Barajı 1958 ve Demirköprü Barajı da 1960 yılında EMC-RAR Ortaklığı tarafından tamamlanarak işletmeye açılmıştır.

Bu yazıya konu olan ve üzerinde “E.M.C. RAR 459” yazılı askı jetonu (Resim 2) bu baraj inşatlarında kullanılmıştır. Askı jetonları, üzerlerindeki bir delik vasıtasıyla çuval, balya, denk, anahtar, dolap vb. şeylerin üzerine asılmak veya takılmak suretiyle kullanılmaktadırlar. Bu grup içerisinde anahtar askı jetonları, büyük fabrikalar, resmi ve özel kuruluşlar, oteller/moteller, tiyatro ve konser salonları gibi yerlerdeki atelyeler, elbise ve malzeme dolapları, kasalar, loca ve vestiyerler, oda anahtarları olmak üzere yaygın bir kullanım alanına sahiptirler. Askı jetonlarının üzerinde genellikle kurumun adı veya kısaltması ile bir numara bulunmaktadır. Bahsi geçen ve E.M.C. RAR Ortaklığına ait olan askı jetonu da Kemer ve Demirköprü Barajlarının inşaat şantiyesinde böyle bir amaçla kullanılmıştır.

E.M.C. RAR Ortaklığına ilişkin çeşitli efemeralar Ortaklığın kısa sürede kurumsallaştığını göstermektedir (Resim 3 ve 4). E.M.C. RAR Ortaklığının yapımını üstlendiği her iki baraj inşaatının önemli bir özelliği, baraj yapımında görev alan personele sunduğu yaşam ve barınma olanakları ile ortaya koyduğu barınma kültürüdür. Baraj çalışanları yanında özellikle bölge halkı 1950’lerde ancak büyük kentlerde deneyimlenebilecek modern yaşam kültürü ile barajların sunduğu lojman ve sosyal imkânlar sayesinde tanışmışlardır. Baraj site ve lojmanları ile sunduğu imkânlar çok sayıda ulusal akademik makaleye konu olmuştur (bu çalışmalar kaynakçada görülebilir).

Her iki baraj inşaatı sırasında hem geçici ve hem de kalıcı personelin barınması için, çalışanlar arasındaki hiyerarşiyi de gözeten, farklı tip ve büyüklüklerde lojmanlar yapılmıştır. Örneğin, Kemer Barajında Türkler ve Fransızlar için iki ayrı site inşa edilmiştir. Kemer’de Türkler için inşa edilen lojmanlarda halen baraj işletmesinde çalışanlar yaşamaktadır. Ayrıca baraj çalışanlarının günlük yaşantılarını sürdürebilmeleri için gerekli okul, yemekhane, dispanser, fırın, postane, karakol, misafirhane, çocuk bahçesi, itfaiye, futbol ve tenis sahaları gibi ortak kullanım alanları da oluşturulmuştur. Her iki baraj inşaatında ayrı ayrı işçi ve memur lokalleri dışında ekonomaların da bulunması dikkat çekicidir. Ekonomalar; birçok sanayi kuruluşunda işçinin, memurun yeme-içme ve giyim-kuşam gibi her türlü ihtiyacını çok ucuz maliyetlerle karşılayan gerektiğinde taksitlendirme de yapılan alışveriş mekânlarıydı. Ekonomalar sanayileşme kültürünün önemli öğelerindendir. Pek çok ekonomada çalışanlara ücretlerinin belirli bir kısmına karşılık, sadece ekonomalarda geçerli olan jetonlar verilmiş ve alış verişin bu jetonlar aracılığıyla yapılması teşvik edilmiştir. Dolayısıyla 1950’lerde örneğine pek çok işletmede rastlanan ekonomalarda kullanılan ve sıklıkla kredi fişleri olarak adlandırılan bu jetonların E.M.C. RAR Ortaklığına ait ekonomalarda da kullanılmış olması oldukça olasıdır.

E.M.C. RAR Ortaklığı’nın Demirköprü ve Kemer Barajları dışında başka tesislerin inşasında görev alıp almadığına ilişkin bir bilgi ne yazık ki bulunmamakta. Ancak şirketin akıbeti incelendiğinde 13.07.1960 tarihli Milliyet Gazetesi’nde “Demirköprü Barajında Suiistimaller” başlıklı bir haberin çıktığı, 18.02.1961 tarihli TBMM Tutanaklarında da E.M.C. RAR şirketinin önemli miktarda vergi borcunun bulunduğu belirtilmekte. Ayrıca yakın tarihli çeşitli gazete ilanları incelendiğinde her ne kadar bu ortaklık varlığını sürdürmese de, ortaklık aleyhine açılmış çeşitli davaların bulunduğu görülmekte.

NOT: Yazıda kullanılan jeton, fotoğraf ve efemeralar yazarın koleksiyonunda bulunmaktadır.

Özgür Uğurluoğlu
Sosyal Bilimler / Blog Yazarı
ozgurugurluoglu@gmail.com

Kaynaklar

• Avşaroğlu, N. (2012). Bir Zamanlar Ekonomalar Vardı. Mühendislik ve Mimarlık Öyküleri V. Türkiye Mühendis ve Mimar Odaları Birliği. Ankara.
• Doty, R. G. (Ed.). The Token: America’s Other Money. Coinage of Ameircas Conference at the American Numismatic Society, New York, October 29, 1994.
• Gülmez, N.Ü. (2013). Manisa Salihli Demirköprü Baraj Sitesi ve Lojmanları. XI. Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları. Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Mimarlık Bölümü, 6-8 Aralık 2013, Antalya.
• Gülmez, N.Ü. (2015). Barajda Barınmak (Kemer Barajı Site ve Lojmanları, Aydın-Bozdoğan, 1954-58). Ege Mimarlık, Nisan, 34-39.
• Gülmez, N.Ü. (2015). Ege Taşrasında “Modern”in Mitleştirilmesi: Kemer (Bozdoğan, Aydın) ve Demirköprü (Salihli, Manisa) Baraj Siteleri ve Lojmanları (1). METU JFA, 32(2): 19-43.
• Kılar, R. (1999). Türk Nümismatiğinde Jetonlar – II. Burak Nümismatik, İstanbul.
• Milliyet Gazetesinde yayımlanan 13.07.1960 tarihli ve “Demirköprü Barajında Suiistimaller” başlıklı haber. (http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Arsiv/1960/07/13), Erişim: 27.08.2016.
• Özçelik, T. (1962). Kemer Barajı Site ve Lojmanları. Türkiye Mühendislik Haberleri, Temmuz, 3-6.
• Türkiye Mühendislik Haberleri (1955). Demirköprü Barajı ve Hidroelektrik Tesisleri İnşaatı. Eylül, 4-14.
• 18.02.1961 tarihli TBMM Tutanakları, (https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TM__/d00/c001/b020/tm__000010200450.pdf), Erişim: 27.08.2016

Yasal Uyarı: Yayımlanan bu yazının tüm hakları sosyalbilimler.org’a aittir. Söz konusu metin, izin alınmadan başka bir web sitesinde ya da mecrada kısmen veya tamamen yayımlanamaz, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, içeriğinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Aksi taktirde bir hak ihlali söz konusu olduğunda; sosyalbilimler.org, 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanun ve 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun ilgili hükümleri gereğince maddi ve manevi tazminat davası açabilir. Ancak yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya aktif link verilerek kullanılabilir. Her türlü alıntı (her müstakil yazı için) 200 kelime ile sınırlıdır.Alıntı yapılan metin üzerinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Bu metinde yer alan görüşler yazara aittir ve sosyalbilimler.org’un editöryal politikasını yansıtmayabilir.