Bu makale, gözetim çalışmalarının gelişiminde gözetim uygulamalarının kayıt, üretim ve etkinleştirme gibi hususlarına yönelik güncel ilginin ötesine geçen bir istikamet önermektedir. Yani, tıpkı gözetimin sadece olumlu şekilde koruyucu olarak değil, hatta komik, oyunbaz, eğlenceli, zevkli bir uygulama olarak düşünülebileceği gibi. Yakın zamanlı birtakım akımlar, (üzerlerine) daha ileri ampirik ve teorik çalışma yapılmasını hakeden birtakım çağdaş gözetim uygulamalarının işleyişinde açık eğlence potansiyeli olduğunu önermektedirler. Makale, bilgisayar oyunları ve sanatsal sunumlar gibi bu akımları örnekleyici birçok modeli tartışmaktadır. Bu analiz, mevcut gözetim uygulamalarının sorunlu ve olumsuz özelliklerini önemsiz göstermese de, gözetim etkinleştirici teknolojilerin eğlence işlevlerini yerine getirebildikleri bazı yolları vurgulamayı amaçlamaktadır.

Giriş

Gözetim çalışmaları, eskiden, öncelikli olarak gözetim uygulamalarının negatif imalarının ortaya çıkarılmasıyla ve tartışılmasıyla ilişkilendirildi. Örneğin; kamu hakları ve insan hakları üzerindeki etkileri gibi. Büyük Birader, Panoptikon gibi kavramlar ve metaforlar literatürün teorik bakış açısına egemen oldu. Gözetim çalışmaları öğrencileri de git gide, gözetimin olumlu ve önemsenen yaklaşımlarını dikkate almaya başladılar. İçlerinde David Lyon (2002), gözetimin koruyucu ve yapıcı yönleriyle ciddi anlamda ilgilendi. Gözetimin hipokratik olduğunu söyleyen Lyon, koruyu ve yapıcı yönlerinin yanında kontrol altına alıcı ve sınırlayıcı taraflarının olduğunu da ilave eder.

Şüphesiz, gözetimin olumlu taraflarının anlaşılması ve tanınması hâlâ gelişmemiş bir alandır ve bu yüzden gözetim öğrencileri için bir müstakbel mücadeledir. Fakat, gözetim çalışmalarının gelişmesindeki bir başka faktörün, gözetimin komik özelliklerini ve eğlence değerini kapsadığını öne sürdük. Gözetimi sadece olumlu şekilde koruyucu olarak göz önünde bulunduramayız, aksine hatta komik, eğlenceli ve zevkli bile olabilir (Marx, 1996). Pek çok güncel akım, çağdaş gözetim uygulamalarının çoğunun yürütülmesinde, bariz bir eğlence potansiyelinin olduğunu düşünüyor. Öyle ki, bunlar daha ileri düzeyde empirik ve teorik çalışma gerektirecek cinsten. Bu çalışma, bu akımları açıklayan çeşitli örnekleri ele alacak ve böylece eğlence fonksiyonlarını yerine getirebilen gözetime olanak sağlayan teknolojilerin bazı yönlerini inceleyecek.

Biz bazı gözetim uygulamalarında ciddi problemlerin olduğunu kesinlikle kabul ediyoruz. Günümüz gözetim örneklerinin çoğunun kaygı verici imalarını önemsizmiş gibi göstermek istemeyiz. Ama bu çalışma, gözetimin diğer yönünü incelemek için bir adımdır ve gözetimin bu zamana kadar bir hayli göz ardı edilmiş gibi görünen özelliklerine dikkat çekmiştir.

Gözetim, Sanat ve Popüler Kültür

Bu çalışmada söz ettiğimiz gözetim ve eğlence arasındaki bağlantı, sanat ve popüler kültürde bilinmeyen bir alan değildir: Gözetim çalışmaları bir akademik araştırma hâline gelmeden yıllar önce gözetim, eğlence ve sanatın bir konusuydu.

Mesela, gözetim modern görsel sanatlarda konu olarak gündeme gelmişti (Levin et al., 2002). 2013 yılının ilkbaharında, Goethe Enstitüsü Toronto Galerisi, David Rokebys’in medya enstalasyonu olan “Sorting Daemon” çalışmasını sergiledi. Bilgisayar, LCD ekran ve kamera kullanarak, kurulum çevreyi gözledi, Toronto’daki caddede hareket hâlindeki objelerin görüntülerini topladı ve arka plandan kişilerin görüntülerini çıkarttı. Çıkartılan bireyler, tonlarına, renklerine ve boyutlarına göre bölünmüş parçalara ayrıldı. Sonunda, gizlenen parçalar yeniden yerleştirildi ve dehşete düşürücü güzellikteki renk ve yapılardan müteşekkil bilgisayar görüntülerine dönüştürüldü.

Bununla beraber, gözetim, modern ve çağdaş literatürde aşina bir konuydu. Denetim ve gözetimin önemli özellikleri, Kafka, Huxley ve Orwell gibi yazarların meşhur romanlarda merkezi motifler arasındaydı. 1984, bu akımın şüphesiz önemli örneklerinden.

Benzer olarak, filmler de defalarca gözetimi konu edindi. Örneğin, Hitchcock, Coppola ve De Palma gibi yönetmenler, Rear Window (1954), The Conversation (1974) ve Blow Out (1981) gibi filmlerde, farklı bakış açılarından gözetim temasını tasavvur etti. Radyo ve televizyon da çeşitli yönlerde gözetimi benimsedi; kamera şakalarından çeşitli reality show formatındaki televizyon programlarına kadar.

Gözetim sanatta ve popüler kültürde yaygın bir tema olmasına rağmen, artistik ve medya dışavurumlarıyla gözetimin temsilleri sadece sınırlı bir dereceye kadar gözetim çalışmalarının konusu olabildi. Gary Marx bir kaç istisnadan biriydi. 1996’nın başında gözetim meselesinin çizgi filmlerde, çizgi romanlarda, filmlerde, pop şarkılarda ve sanatta nasıl karşımıza çıktığının bir çok örneğini gösterdi (Marx, 1996).

Marx’ın değerlendirmeleri, gözetimin kültürel temsil ve deneyimlerini konu edinen gözetim çalışmalarının, gözetimin tehditkâr ve kontrol altına alan yönlerini vurguladığı yönünde (Lyon, 2001: 51-68). Popüler kültür ve gözetimin medya tasvirleri, eleştirel analizlerin başlama noktası olarak kabul edildiğini gösteriyor. Örneğin; gözetime olanak tanıyan bilişim teknolojilerinin karşı konulmaz gücü.

Sanatçıların gözetime dair bakış açısıyla aynı doğrultuda olan bu yaklaşım, gözetim uygulamalarının tartışmalı yönlerine odaklanmaya ya da gözetim teknolojilerinin işlemlerini açığa çıkarmaya meyilli. Mesela, Rokeby’nin diğer birçok çalışması gibi, “Sorting Daemon,” gözetim ve görselin güçlerini açığa çıkarmayla ilişkilendirildi. Ayrıca, bilgisayarların, gözlem ve izleme ile insan görevlerini devralarak ayrımcı ve eleştirel sınıfları git gide daha çok üretmesiyle de ilişkilendirildi. Benzer bir şekilde, kapalı devre televizyonların önünde sergilenen Gözetim Kamera Oyunlar Grubu’nun sunduğu teatral performanslar, kamera gözetiminin yasallığını ve işleyişini denemeyi amaçlar (Schienke and Brown, 2003). Institute for Applied Autonomy’nin (Uygulamalı Özerklik Enstitüsü) “Küçük Abi’si” (Little Brother) gibi gözetim uygulamalarına hitap eden oyuncak tasarımları, yüz yüze getiren ya da güveni suiistimal eden gözetimi amaçladı (Schienke and IAA, 2002).

Gözetime dair yaklaşımlar ne kadar beğeni dolu ve hoş karşılayan biçimde olsa da bu çalışma gözetimin güven kırıcı, eleştirel yönleriyle ilgilenmemektedir. Bizim niyetimiz, öncelikli amacı eğlendirmek olan gözetimin dışavurumlarının ortaya çıkan çeşitliliklerine dikkat çekmektir. Üstelik biz eğlence gözetimini başlama noktası olarak görmüyoruz. Gözetimin eğlendirici tarafı kendi içinde çalışmaya değer bir olgu olmasıdır. Bu tarz bir çalışmanın gözetimin çok yönlü doğasının anlayışına katkı sağlayacağını umuyoruz.

Gözetim Oyunları

1980’lerde ev bilgisayarlarının artmasıyla birlikte, gözetim oyunları olarak adlandırılan dikkate değer bir alan ortaya çıktı. Video ve bilgisayar oyunlarının çoğunda gözetim (izleme objeleri ve data işlem teknolojileri yoluyla insanları takip etme), bilgisayar oyunlarının esas bir parçası oldu. Oyun tasarımcıları giderek artan bir şekilde kasti olarak gözetimin büyüleyici —aynı zaman da çekici ve korkutucu— atmosferini, tahrik edici oyun alanı oluşturmak için kullanıyor. Güncel örneği bir simülasyon oyunu olan “The Sims” (herkesçe görülen oyuncular tarafından kontrol edilen sanal oyuncak ev).

1990’larda internetin popülerleşmesi gözetim oyunlarında yeni alanlar oluşturdu. Bu aslında izleme, inceleme ve çevreyi gözlemleyerek ya da insanların şaşırtıcı, yenilikçi ve hatta bazen interaktif çevre oluşturması için teknolojilerin kullanılması noktasına vardı.

Örneğin, Tony Blair’in 2005 İşçi Partisi seçimleri kampanyası sırasında, İngiliz gazetesi The Guardian Blair’i Seyretme Projesi’ni başlattı (Happold,2005). Okurlardan, Blair’in ve onun kampanya yapan ortaklarının, oyları kazanmak için ülkeyi gezdikleri sırada çekebildikleri fotoğraflarını göndermeleri istendi. Bunun ayrımı gazetenin internet sitesinde ve blogunda yapılacaktı ve en çekici fotoğraf ödüllendirilecekti. Amaç toplanan çeşitli fotoğrafların, kampanyanın anlık fotoğraflarına eklenmesiydi.

İnternet sitesi, projeyi, “özgür basında halkın yükümlülüğü” ya da “demokratik sürecin gözetimini diriltmek” gibi önemli sosyal fikirleri başarmak için bir araç olarak sunmadı. Bu aslında vatandaşların komik yarışa iştirak etmeleri için bir çağrıydı; Tony’nin ve onun arkadaş çevresinin fotoğraflarını mümkün olduğunca toplayabilmek için.

Gözetim ve oyunların kaynaşmasının çarpıcı örneği İngiltere’den de gelir: “Monopoly Live,” Londra taksicilerinin hareketli gibi davranmasıyla birlikte oyunculara gerçekten Londra’da oynuyormuş gibi hayallerinde canlandırma imkânı sunan geleneksel Monopoly masa oyununun online versiyonu (Ogles, 2005). Oyun mülkiyet satın alma ve inşa etmek gibi hemen hemen geleneksel masa oyunu gibi başlarken, çevrimiçi versiyonunu ile konum belirleme (GPS) sistemi sağlanmış on sekiz gerçek Londra taksicisi, oyuncunun biriktirecek ya da kirayı ödeyeceği arasında karar veren oyuncular olarak kullanılır. Oyun Monopoly’nin yeni versiyonunu yükseltmek için tasarlandı. Yeni ürünün tanıtımında ve yükseltilmesindeki süreci idare etmek için bir aylığına pazarlama vesilesi oldu, ama oyun çok popüler hâle geldi ki Hasbro Oyunları kampanyayı genişletmeye karar verdi.

Diğer bir oyun ise gerçek şehirlerle sanal ortamı entegre eden Blast Theory’nin “Can You See Me Now?” oyunudur. Bu projede, Büyük Patlama (Blast Theory) üyeleri aynı sanal haritanın üzerindeki çevrimiçi katılımcıların konumlarını bulmak için onların peşinden giden gerçek şehrin sokakları vasıtasıyla hareket ediyorlar. Yarışmacılara çevrimiçi oyuncuların konumunu gösteren mesajları ve bilgileri alabilen cep bilgisayar sağlandı. Aynı zamanda, çevrimiçi oyuncular internete yayın akışı yapan telsiz taşıyan takipçilerini gizlice dinleyebiliyorlar. Oyun sanatsal girişim olarak tanıtılsa da aslında internet izleyicilerini aktif olarak dahil eden takip etme oyunudur.

Özetle, günümüzdeki pek çok oyunda gözetim teknolojileri, eğlence ve interaktif oyun üretmek için araç ve ortam olarak hizmet verir. Gözetimin daha bilindik sanatsal ve popüler kültürdeki temsillerinin aksine, yeni oyunlar gözetim uygulamalarının meşruiyetlerini eleştirmek niyeti taşımıyor görünmektedirler. Bunun yerine, heyecan ve çeşitlilik üretmekten başka bir şey yapıyor oldukları anlaşılıyor. Eğlence üzerine tek yönlü odaklanma da gözetimin, oyunların tasvirinde ve yönergelerinde, (olmaz ama olursa da) nadiren muhatap alınması, tartışılması veya sorun edilmesinden çıkartılan bir kanıtıdır.

Referanslar

Gandy, O. H. (1993) The Panoptic Sort: Towards a Political Economy of Personal Information. Boulder/San Francisco/Oxford: Westview Press.

Happold, T. (2005) Introducing the Blair Watch Project. 6 April 2005. Retrieved 10 August 2005, from Link.

Levin, T. Y. and U. Frohne, et al., eds. (2002) Ctrl[space]: Rhetorics of Surveillance from Bentham to Big Brother. Cambridge: MIT Press.

Lyon, D. (1994) The Electronic Eye: The Rise of Surveillance Society. Oxford: Polity Press.

Lyon, D. (2001) Surveillance Society: Monitoring Everyday Life. Buckingham/Philadelphia: Open University Press.

Marx, G. T. (1996) Electric eye in the sky: some reflections on the new surveillance and popular culture. In D. Lyon and E. Zureik (eds.) Computers, Surveillance and Privacy. Minneapolis/London: University of Minnesota Press, 193-233.

Ogles, J. (2005) GPS monopoly: collect over $200. 7 July 2005. Retrieved 10 August 2005, from Link.

Rosen, J. (2000) The Unwanted Gaze: The Destruction of Privacy in America, New York: Vintage Books.

Schienke, E. W. and IAA (2002) On the outside looking out: an interview with the Institute for Applied Autonomy. Surveillance & Society, 1(1): 102-119. Link.

Schienke, E. W. and B. Brown (2003) Streets into stages: an interview with Surveillance Camera Players’Bill Brown. Surveillance & Society, 1(3): 356-374. Link.